فلسفه علم چیست

وظیفه­ ی اصلی فلسفه علم تجزیه و تحلیل روش‌های تحقیقِ استفاده شده در علوم است. شاید تعجب کنید چرا این وظیفه به‌جای خود دانشمندان باید بر عهده­ ی فلاسفه قرار گیرد که البته پرسش خوبی است. بخشی از پاسخ این است که تأمل فلسفی می ­تواند فرضیات ضمنی تحقیقات علمی را کشف کند. برای روشن شدن موضوع آزمایشات تجربی را در نظر بگیرید. فرض کنید دانشمندی آزمایشی انجام می ­دهد و نتیجه ­ی خاصی می­ گیرد. او این آزمایش را چند بار تکرار می ­کند و به‌همان نتیجه می­رسد. پس از آن احتمالاً با این اطمینان که اگر این آزمایش دقیقاً در همان شرایط تکرار شود همان نتیجه حاصل می­ شود، آزمایشات را متوقف می­ کند. شاید این فرض بدیهی به‌نظر برسد، اما به‌عنوان فیلسوف می­ خواهیم آن‌را زیر سوال ببریم. چرا فرض کنیم که تکرارهای بعدیِ این آزمایش همان نتیجه را به­همراه خواهد داشت؟ چطور بدانیم این فرضِ درستی است؟ بعید به­ نظر می­ رسد دانشمند وقت زیادی را صرف این مسئله کند: احتمالاً آن‌ها کارهای مهم‌تری برای انجام دادن دارند. این پرسشی کاملاً فلسفی است.     

بنابراین بخشی از کار فلسفه علم زیر سوال بردن فرضیاتی است که دانشمندان آن‌را مسلم می­دانند. اما این تلقی غلط است که دانشمندان هرگز خودشان درباره مسائل فلسفی بحث نمی­کنند. در واقع از نظر تاریخی دانشمندان نقشی اساسی در توسعه ­ی فلسفه علم داشته‌اند. دکارت، نیوتن و اینشتین نمونه­ های برجسته ­ای از این موضوع هستند. هرکدام به سوالاتی درمورد چگونگی پیشرفت علم مانند چه روش تحقیقی باید به‌کار رود و چه محدودیت‌هایی در دانش علمی وجود دارد، عمیقا علاقه­ مند بودند. این سوالات هنوز هم در قلب فلسفه علم معاصر قرار دارد. بنابراین مسائلی که از نگرانی‌های فیلسوفان علم‌اند مورد توجه­ی جدی برخی از بزرگ‌ترین دانشمندان نیز قرار گرفته‌اند. گفته می­ شود که باید پذیرفت امروزه بسیاری از دانشمندان علاقه­ ی چندانی به فلسفه علم ندارند و درباره­ ی آن شناخت کمی دارند. گرچه این مایه تأسف است اما نشانه ­ای از آن نیست که مسائل فلسفی دیگر مطرح نیستند. بلکه نتیجه ­ای از ماهیت تخصصیِ روز افزون علم و جدایش علوم طبیعی و علوم انسانی است که ویژگی بسیاری از آموزش‌های مدرن است.

شاید هنوز هم این سوال که فلسفه علم دقیقاً به چه معناست برای‌تان مطرح باشد. زیرا جمله ­ی «روش‌های علمی را بررسی می­کند» واقعاً اطلاعات زیادی را در بر ندارد. به‌جای تلاش برای ارائه ­ی تعریفی آموزنده‌تر، مسئله­ ای کلاسیک در فلسفه علم را بررسی خواهیم کرد.

 

مطلب فوق برگرفته از کتاب فلسفه علم سمیر اکاشا ویرایش سال 2016 است. دقت کنید که ویرایش سال 2016 با ویرایش قبلی که در سال 2002 منتشر شده است کاملا متفاوت است و مطالب کاملا جدید و بدیعی ارائه داده است.